Słownik


Barbakan

- przelotowa budowla obronna, wysunięta przed bramę miasta warownego lub zamku, łącząca się z nią tzw. szyją, wzniesiona zwykle na planie koła lub półkoła i mająca formę wieży, baszty, rondeli lub dodatkowej bramki

Barbeta

- rodzaj pancerza fortyfikacyjnego w postaci wieży bez kopuły do ustawienia nie zakrytego działa, strzelającego ponad jej osłoną, lub pancerny pierścień pod obracalną wieżą działową, chroniący jej najważniejsze elementy.

Bark

- bok lub boczna ściana budowli i dzieł obronnych, np.: bastei, bastionu, fortu itp.

Basteja

- budowla fortyfikacyjna, wzniesiona na planie podkowy lub półkola, wysunięta przed mury obronne i na ogół równej z nimi wysokości, otwarta do wnętrza fortyfikacji tzw. szyją.

Bastion

- ziemny lub murowany (lub o konstrukcji mieszanej) element fortyfikacji założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów.

Bateria

- ogniowe lub techniczne zespoły i zgrupowania środków walki (dział, karabinów maszynowych, wyrzutni rakiet itp.) usytuowane w jednym rejonie lub współdziałajace ze sobą. Potocznie określa się tak również stanowiska (najczęściej polowe, ziemne) tych zgrupowań.

Bęben

- część budowli wzniesiona na planie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły, lub (np. przy basztach) części szyjowej i dachu.

Blanki

- zębate zwieńczenie murów obronnych lub baszt osłaniające obrońców. Wręby pomiędzy zębami pełniły funkcję strzelnic.

Bombarda

- pierwszy typ działa prochowego o dużym kalibrze, osadzonego na łożu klocowym o donośności 200-600 metrów, strzelającego kulami kamiennymi, a później żelaznymi. Stosowana w XIV-XV wieku.

Brona

- dębowa krata okuta żelazem i stanowiąca zamknięcie wejścia wiodącego przez bramę. Opuszczano ją i podnoszono w tzw. prowadnicach przy pomocy ręcznego dźwigu lub kołowrotu.

Częstokół

- ściana z grubych, wysokich, ostro zakończonych u góry pali drewnianych wkopanych w ziemię, okalająca warownię, gród itp.

Czoło

- część dzieła obronnego (bastionu, fortu) zwrócone w stronę przeciwnika.

Czostki

- zaostrzone słupy drewniane wbijane gęsto w stok lub w dno fosy (lub w stok wału) ukośnie lub prosto, ostrzem ku górze.

Działobitnia

- zamknięte lub otwarte stanowisko działa (lub baterii dział) z pełnym wyposażeniem bojowym.

Estakada

- droga transportowa (np. na terenie fortu lub pomiędzy fortami) z reguły wzniesiona ponad terenem, z pozostawieniem swobodnej przestrzeni pod nią.

Festa

- zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego.

Flanka

- bok narożnika twierdzy (np. bark bastionu).

Fort

- dzieło obronne stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej. Rozróżniamy m.in. fort artyleryjski - przeznaczony dla artylerii obrony bliskiej i dalekiej, oraz dla piechoty; fort artyleryjski jednowałowy - z jednym wałem, przeznaczony dla wszystkim trzech elementów obrony; fort artyleryjski dwuwałowy - z wałem przednim, dolnym, ze stanowiskami dla artylerii obrony bliskiej i dla piechoty, oraz tylnym, górnym, dla artylerii obrony dalekiej; fort główny - o znaczeniu kluczowym dla danego obwodu obronnego, większy i z silniejszą załogą; fort pancerny - wyposażony w opancerzone stanowiska bojowe; fort piechoty - niewielki fort obsadzony tylko piechotą, bez stanowisk artylerii.

Garłacz

- ręczna broń palna o lufie rozszerzonej u wylotu w kształcie lejka, używana w XVI-XVIII wieku w walce na niewielką odległość

Grodza

- urządzenie w fosie do regulowania poziomu wody w poszczególnych odcinkach fosy, niekiedy z galerią obronną umożliwiającą dostęp do stawideł i z przeszkodami uniemożliwiającymi przejście po jej grzbiecie.

Haubica

- działo o krótkiej lufie przeznaczone głównie do strzelania stromotorowego i rażenia celów poza zakryciami.

Holweg

- droga biegnąca w wąwozie lub jarze, najczęściej o pogłębionych, wyjeżdżonych koleinach.

Kamuflaż

- jednobarwne lub wielobarwne malowanie maskujące, upodabniające dany obiekt do otoczenia lub pozornie deformujące jego zarys.

Kaponiera

- niska budowla ziemna przeznaczona do obrony wnętrza fosy lub koszar szyjowych fortu, wtopiona w stok fosy lub mająca postać szyi łączącej się z dziełem obronnym zewnętrznym.

Kaponiera rewersowa

- tzw. zewnętrzna, wtopiona w przeciwstok fosy.

Kawaliera

- stanowisko obronne będące najwyżej położonym miejscem obwodu obronnego twierdzy lub fortu; także wieżyczka na narożniku bastionu.

Kawerna

- schron wykuty w głębi skały w formie korytarza lub groty.

Kleszcze

- element fortyfikacji (mury, okopy itp.) złożony z dwóch ramion stykających się pod kątem rozwartym, otwartym ku przedpolu.

Kocie uszy

- rodzaj kaponiery, której czoło ma formę dwóch półkoliście wysuniętych ryzalitów

Kopuła pancerna

- nieruchoma opancerzona czasza służąca jako stanowisko ogniowe lub obserwacyjne.

Krenelaż

- patrz: blanki

Kurtyna

- prosty odcinek ściany fortyfikacyjnej (muru, wału) związany z jednym lub dwoma elementami obronnymi (np. bastionami), broniącymi go skrzydło.

Luneta

 lub

Półksiężyc

- fort o zarysie bastionu lub dzieło fortyfikacyjne (stałe lub polowe) odkryte od tyłu, o jednym lub dwóch czołach i dwóch barkach, kształtem zbliżony do półksiężyca.

Łuk opróżniony

- element konstrukcyjny fortyfikacji umacniający stoki fosy, wykonany jako sklepiona komora, zamknięta od czoła ścianą, od tyłu i spodu naturalną warstwą ziemi, od góry zaś chroniona ziemią nadsypaną na sklepienie i formująca wał lub stok.

Machikuły

- wysunięte przed lico muru obronnego ganki murowane, wsparte na kamiennych wspornikach, z otworami w podłodze, umożwliwiające pionową obronę podóża murów. Do XIV wieku rolę tę spełniały podobne do machikułów drewniane hurdyjce.

Moździerz

- działo do strzelania stromotorowego bez oporopowrotnika, tj. działo, w którym siła odrzutu lufy w czasie strzału równoważona jest reakcją płyty oporowej, służącej za podstawę lub łoża.

Mur Carnota

- przeznaczony do obrony wnętrza fosy chodnik obronny, umieszczony przy jej stoku, nieco powyżej dna, i osłonięty murem ze strzelnicami.

Oblanki

- kryte ganki dla obrońców na murach, w których wręby krenelażu zamknięto od góry i zamieniono na strzelnice (wg. S. Świszczowskiego)

Ostróg

- schron bojowy lub mały fort piechoty, będący elementem systemu obronnego, zwany też (z niemieckiego) bunkrem lub blokhauzem

Poprzecznica

- docinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie

Potajnik

- przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem lub poszczególne elementy fortyfikacji między sobą.

Poterna

- patrz potajnik.

Przeciwstok

- zewnętrzna strona fosy.

Przedpiersie

- murowana, drewniana lub ziemna osłona stanowiska działa lub strzelca, opatrzona strzelnicami lub blankami.

Przedstok

- usytuowany na zewnątrz fosy rodzaj przedpiersia, schodzącego w formie równi pochyłej do poziomu przedpola.

Przelotnia

- nakryty osłoną krótki odcinek przejścia wewnątrz obwodu obronnego (np. wejścia do schronów itp.), narażonego na ostrzał.

Puntone

- rodzaj pięciobocznej baszty, pierwotna forma bastionu.

Redita

- murowana budowla z działobitniami, stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.

Rokada

- droga wojskowa umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu, biegnąca równolegle lub skośnie do linii umocnień lub fortu.

Równia ogniowa

- wolna od przeszkód płaszczyzna przedpiersia, nachylona ku przedpolu pod kątem umożliwiającym pokrycie ogniem całej jej powierzchni.

Ryzalit

- wysunięta przed lico muru częśc fasady budynku, wykusz.

Schron pogotowia

- schron dla obsługi działa w pobliżu jego stanowiska (np. w wale poprzecznicy itp.).

Szyja

- fragment przedbramia zakończony basztą, basteją itp. lub połączenie barków lub czoła bastionu z wnętrzem twierdzy.

Tradytor

- element obronny służący do ukrytego ostrzeliwania wąskiego pasa terenu, mieszczący kazamaty z działobitniami lub stanowiskami broni maszynowej.

Wieża Maksymiliańska

- typ wieży artyleryjskiej z baterią dział dalekiego zasięgu (na najwyższej kondygnacji) i działobitniami (na niższych), wolno stojąca , otoczona fosą, wzniesiona z reguły na planie koła, z dziedzińcem pośrodku.

Wieża pancerna

- żelazna lub stalowa obrotowa kopuła osłaniajaca stanowisko działa lub broni maszynowej, niekiedy osłaniana przed wpływami atmosferycznymi przenośnym blaszanym zadaszeniem.

Wykusz

- występ nadwieszony na zewnętrznej ścianie muru obronnego lub budynku, osłonięty murem ze strzelnicami i przykryty dachem; także rodzaj baszty utworzonej przez załamanie muru obronnego i otwartej od strony wewnętrznej obwodu umocnień.

Zapole

- przestrzeń na zapleczu pierścienia fortów (lub fortu), rozciągająca się ku wewnętrznym terenom twierdzy.


Źródło:

Piwoński J., Mury, które broniły Krakowa, Krajowa Agencja Wydawnica, Kraków 1986.